ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 6، شهریور 1403 ، شماره پی در پی 100

ستارۀ سهیل شدن یا ستارۀ سها شدن؟ بررسی و نقد ضرب‌المثل و بیان صورت درست آن

صفحه (67 - 86)
رحمان زارع ، محمدحسین کرمی (نویسنده مسئول)، زهرا ریاحی زمین ، زرین‌تاج واردی
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: مثل یا ضرب‌المثلها سخنانی کوتاه به نظم یا نثر هستند که بخش مهم و گسترده ای از ادبیات و فرهنگ اجتماعی مردم را در بر دارند. در فرهنگ عامه استفاده از ضرب‌المثلها بسیار رواج دارد. محتوای ضرب‌المثلها بیشتر مفاهیم اخلاقی، اجتماعی، پند و اندرز، حکمت، سیاست و دستورها و تجربه های زندگی است. ضرب‌المثلها گاه عبارتهایی تمثیلی و خلاصه شده از داستانها هستند که در عین کوتاهی معنایی ژرف و درنگ پذیر دارند؛ و گاهی نیز فشرده ای از دانشها و حکمتهای پیشینیانند. با توجه به اینکه در بیشتر موارد ضرب‌المثلها گویندۀ مشخص و زمان پیدایش آشکاری ندارند و در طول سالیان دراز به صورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسلی دیگر انتقال یافته اند، گاه گویندگان در به کاربردن آنها دچار اشتباه یا انحرافهایی در واژگان شده اند که موجب شده است اصل ضرب‌المثل دیگر با معنای کاربردی و کهن( اصلی) آن سازگاری نداشته باشد. در این پژوهش کوشیده ایم صورت درست و اصیل ضرب‌المثل« ستارۀ سهیل شدن» را به دست آوریم.

روش: روش این پژوهش بر مبنای بررسی اسناد و مطالعات کتابخانه ای استوار است. در این پژوهش نخست با مراجعه به صدها اثر مهم و معتبر تاریخی و ادبی، به جمع آوری آنچه در نجوم احکامی و تصاویر ادبی شاعران و آثار منجمان و مفسران و ضرب‌المثلهای کهن فارسی و عربی دربارۀ ستارگان سهیل و سها گفته شده است پرداخته ایم. سپس با دسته بندی و بررسی و تحلیل آنها، صورت اصیل ضرب‌المثل را استنباط کرده ایم.

یافته ها: در این پژوهش نگارندگان با بررسی چگونگی بازتاب دانشها، باورها و توصیفات پیشینیان دربارۀ ستارگان سهیل و سها در گسترۀ تاریخ فرهنگ و ادبیات فارسی نشان داده اند که ستارۀ سهیل در ادب فارسی کهن نماد درخشانی و بزرگی و به طبع آشکاری بوده و این ستاره برخلاف سها که نماد خردی و ناپیدایی است، هرگز با صفاتی چون کم پیدا و ناپیدا توصیف نشده و به کنایه از آن‌ها به کار نرفته است، و برخلاف آنچه در قرون متاخر شهرت یافته که سهیل سالی یک‌بار میدمد و به ندرت دیده میشود، این ستاره شبهای پیاپی بسیاری رویت میشده و پیشینیان هرگز آن را نماد ناپیدایی یا کم پیدایی نمیدانسته اند.

نتیجه گیری: نگارندگان مقاله با توجه به یافته ها به این نتیجه رسیده اند که با توجه به قرائنی چون بیت ناصرخسرو که همزمانی معروفی و ناپیدایی خود را به ستارۀ سها تشبیه کرده و ابیاتی که پیدایی را به ستارۀ سهیل و ناپیدایی و کم پیدایی را به ستارۀ سها نسبت داده اند، صورت صحیح ضرب‌المثل« ستارۀ سهیل شدن»، « ستارۀ سها شدن» است.

کلمات کلیدی
ستارۀ سهیل , ستارۀ سها , ستارۀ سهیل شدن , ضرب‌المثل

• آبادی، محمد( 1355). سهیل در ادب فارسی. تبریز: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. شمارۀ 117.
• ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید ابن هبه الله( 1375). جلوۀ تاریخ در شرح نهج‌البلاغه. مترجم: محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
• ابن اجدابی، ابراهیم ابن اسماعیل( 2006). الازمنه والانواء. تنظیم و تصحیح حسن عزه. مغرب: دار ابی رقراق.
• ابن فارض، عمر ابن علی( 1990). دیوان اشعار. بیروت: دارالکتب علمیه.
• ابن یمین، محمود بن یمین الدین( 1318). دیوان قطعات و رباعیات. به تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتاب‌فروشی مروج.
• احمدی بیرجندی، احمد، نقوی زاد، علی( 1377). مدایح رضوی در شعر فارسی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• امیر معزی، محمد بن عبدالملک نیشابوری( 1318). دیوان اشعار. به سعی عباس اقبال. تهران: کتاب‌فروشی اسلامی.
• امینی، امیرقلی( بی‌تا). فرهنگ عوام یا تفسیر امثال و اصطلاحات زبان پارسی. تهران: علمی.
• انوری، حسن( 1384). فرهنگ امثال سخن. تهران: انتشارات سخن.
• برقعی، محمد باقر( 1373-1386). سخنوران نامی معاصر ایران. قم: خرم.
• بیرونی، ابوریحان، محمد بن احمد( 1983). تحقیق ما للهند. به تنظیم و تصحیح احمد آرام. بیروت: عالم الکتب.
• جانب اللهی، محمد سعید( 1377). ستاره شناسی و گاه شماری عشایر بلوچ و طوایف سیستان. تحقیقات جغرافیایی تابستان و پاییز 1377. شمارۀ 49 و 50. ص100 تا118.
• جمال‌ اصفهانی، محمد بن عبدالرزاق اصفهانی( 1320). دیوان اشعار. به تصحیح وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
• جیحون یزدی، میرزا محمد( 1363). دیوان اشعار. به تحصیح احمد کرمی. تهران: عرفان.
• حاجب شیرازی، میرزا حیدر علی( 1372). دیوان اشعار. به اهتمام مهدی آصفی. تهران: البرز.
• حافظ، شمس الدین محمد( 1386). دیوان اشعار.تهران: نشردیدار.
• حاکمی، اسماعیل( 1352). گرگ باران دیده. نشریۀ وحید. فروردین 1352. شمارۀ112.
• حزین لاهیجی، محمدعلی ابن ابی‌طالب( 1377). رسائل حزین لاهیجی. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، آیینۀ میراث.
• حکیم، محمدباقر( 1378). علوم قرآنی. تهران: تبیان.
• خاقانی، افضل الدین ابراهیم بن علی( 2537). دیوان اشعار. به تصحیح و تحشیه و تعلیقات علی عبدالرسولی. تهران: چاپخانۀ مروی.
• خزائلی، محمد( 1363). شرح گلستان. تهران: جاویدان.
• دگانی، مایر( 1395). نجوم به زبان ساده. مترجم: محمدرضا خواجه پور. تهران: گیتاشناسی.
• دهخدا، علی اکبر( 1383). امثال و حکم. تهران: امیرکبیر.
• دهکردی اصفهانی، ابوالقاسم( 1386). شرح دعای سمات. به تصحیح محمدرضا زادورش. اصفهان: مهر قائم.
• ذوالفقاری، حسن( 1389). فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی. تهران: معین.
• رازی، امین احمد( بی‌تا). هفت اقلیم. تصحیح و تنظیم جواد فاضل، تهران: علی اکبر علمی.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد( بی‌تا). المفردات فی غریب القرآن. بی‌جا.
• زمانی قمشه ای، علی( 1387). هیات و نجوم اسلامی. قم: موسسۀ امام صادق«ع».
• زکریای قزوینی، زکریا بن محمد( بی‌تا). عجایب المخلوقات. بی‌جا.
• سعدی، مصلح بن عبدالله( 1376). کلیات سعدی. تهران: اسلامیه.
• سنایی، مجدود بن آدم( 1329). حدیقه الحقیقه. به تصحیح مدرس رضوی. تهران: چاپخانۀ سپهر.
• سنایی، مجدود ابن آدم( 1381). دیوان اشعار. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر. تهران: آزادمهر.
• شکورزاده، ابراهیم( 1384). دوازده هزار مثل فارسی و سی هزار معادل آن‌ها. مشهد: آستان قدس رضوی.
• شمس، اسماعیل( 1393). فولکلور و تاریخ کرد. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
• شهری‌باف، جعفر( 1383). طهران قدیم. تهران: معین.
• شیبانی، اسحاق بن مرار( 1394 ه.ق). الجیم. قاهره: مجمع اللغه العربیه.
• صائب تبریزی، محمد علی( 1383). دیوان اشعار. سه جلدی. تهران: نشر علم.
• صفای اصفهانی، محمدحسین( 1337). دیوان اشعار. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: سپهر.
• طسوجی تبریزی، عبداللطیف( 1387). ترجمۀ هزار و یک شب. تهران: دنیای کتاب.
• ظهیر فاریابی( 1389). دیوان اشعار. به تصحیح و مقدمۀ اکبر بهداروند. تهران: انتشارات نگاه.
• عطار، محمد ابن ابراهیم( 1383). جواهر الذات. تهران: سنایی.
• فاسی، محمد ابن احمد( 1386). شفاءالغرام باخبارالبلدالاحرام. به تحقیق محمد مقدس. تهران: نشر معشر.
• فراهانی، میرزا ابوالحسن( 1363). دیوان اشعار. تهران: طاهری.
• فردوسی، ابوالقاسم( 1366). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق و به کوشش احسان یار شاطر. نیویورک: Bibliotheca Persica.
• فرخی سیستانی، علی بن جولوق( بی‌تا). دیوان اشعار. به تصحیح علی عبدالرسولی. تهران: مطبعۀ مجلس.
• قاآنی شیرازی، میرزا حبیب الله( 1336). دیوان اشعار. تهران: امیرکبیر.
• قزوینی، محمد کاظم( 1388). طب جامع امام صادق«ع». به ترجمۀ سعید راشدی و لطیف راشدی. تهران: پیام عدالت.
• کاتبی ترشیزی، محمد ابن عبدالله( 1382). دیوان اشعار. به تصحیح تقی وحیدیان کامکار و دیگران. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• کاشانی، فتح الله بن شکرالله( 1336). منهج الصادقین. تهران: علمی.
• مرزبان بن رستم بن شروین( 1326ه.ق). مرزبان نامه. به ترجمۀ سعدالدین وراوینی. به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: کتابخانۀ صدر.
• محتشم کاشانی، کمال‌الدین علی( 1390). دیوان اشعار. به تصحیح اکبر بهدادوند. تهران: سنایی.
• محمدی ری‌شهری، محمد، موسوی، رسول( 1384). دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث. مترجم: احمد رضا شیخی. قم: دارالحدیث.
• مسعود سعد سلمان( 1400). دیوان اشعار. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد مهیار. تهران: پژوهشگاه علوم و مطالعات فرهنگی.
• مسعودی بخاری، محمد ابن مسعود( بی‌تا). جهان دانش.( ترجمۀ الکفایه فی علم الهیئه اثر مسعودی). گردآوردنده: جلیل اخوان زنجانی. تهران: میراث مکتوب.
• مسیحا پانتی پتی، سعدالله( 2009). رامایانا. به تصحیح عبدالحمید ضیایی و سید محمد یوسف جعفری. دهلی نو: آلفاآرت.
• مروج، حسین( 1379). اصطلاحات فقهی. قم: بخشایش.
• مصفی، ابوالفضل( 1357). فرهنگ اصطلاحات نجومی همراه با واژه های کیهانی در شعر فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• معری، ابوالعلا( 1957). شرح دیوان سقط للزند. بیروت: دار صادر لطباعه و النشر.
• منوچهری دامغانی( 1338). دیوان اشعار. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: کتابفروشی زوار.
• مولوی، جلال الدین محمد بلخی( 1387). مثنوی معنوی. به اهتمام شمس الدین خورشیدکلاه. تهران: صدای معاصر.
• ناصرخسرو( 1304). دیوان قصاید و مقطعات حکیم ناصرخسرو. به تصحیح مجتبی مینوی. تهران: مطبعه مجلس.
• نظامی، الیاس بن یوسف( 1383). کلیات نظامی. به تصحیح و شرح وحید دستگردی. چاپ اول. تهران: طلایه.
• واتسون، لایال( 1365). فوق طبیعت. ترجمۀ احمد ارژمند و شهریار بحرانی، تهران: امیرکبیر.